Na današnji dan 1945. godine oslobođen najveći nacistički logor
Aušvic se nalazio u južnoj Poljskoj, 50 kilometara zapadno od Krakova i 286 kilometara od Varšave, a ime je dobio po obližnjem gradu Osvjenćim /Aušvic na njemačkom/. Nakon njemačke okupacije Poljske septembra 1939, Osvjenćim je priključen Nemačkoj i ime mu je promijenjeno u Aušvic.
U koncentracioni logor Aušvic ukupno je deportovano 1,3 miliona ljudi iz raznih dijelova Evrope. Od tog broja, u ovom zloglasnom logoru pobijeno je 1,1 milion ljudi od čega je njih milion bilo Јevreja.
Većina žrtava je ubijena odmah po prispjeću u logor u gasnim komorama Aušvica dva u kojima je korišćen gas ciklon B. Ostali su umrli od sistematskog izgladnjivanja, prinudnog rada, nekontrolisanih epidemija, u egzekucijama strijeljanjem i u medicinskim eksperimentima.
Među stradalima je i 19.000 Roma koji su ubijeni u julu 1944, i oko 83.000 Poljaka. Komandant logora Rudolf Hes je na Nirnberškom procesu svjedočio da je do 2,5 miliona ljudi umrlo u Aušvicu.
Do danas su sačuvani mnogi objekti logora Aušvic. Oni su zvanično pod zaštitom Državnog muzeja Aušvic-Birkenau, osnovanog 1947, koji ima i funkciju istraživačkog centra za proučavanje holokausta.
UNESKO je ovaj logor 1979. proglasio dijelom Svjetske baštine pod imenom "Aušvic-Birkenau - njemački nacistički koncentracioni logor smrti".
Za izgradnju najvećeg koncentracionog logora na tom području bila su presuna tri razloga - u Aušvicu je postojala poljska kasarna što znači da je infrastruktura barem djelimično već postojala, pozicija je bila uz željeznički čvor, što je nacistima odgovaralo jer su se deportacije uglavnom odvijale uz pomoć željeznice, a posljednji motiv je bio veliki i nenaseljen prostor, što je omogućavalo lakše skrivanje dešavanja unutar logora.
Aušvic su činila tri logora - prvi je otvoren 20. maja 1940. godine i bio je centar administracije, a u njemu je stradalo oko 70.000 ljudi, uglavnom Poljaka i sovjetskih ratnih zarobljenika.
Aušvic dva /Birkenau/ otvoren je 8. oktobra 1941. i bio je logor smrti u kome je ubijeno 960.000 Јevreja, 75.000 Poljaka i 19.000 Roma. On je bio najveći od tri logora.
Aušvic tri /Monovic/ otvoren 31. maja 1942, bio je radni logor fabrike IG boje.
Takođe, postojalo je oko 40 pomoćnih logora pod zajedničkom upravom, od kojih su neki bili nekoliko desetina kilometara od glavnih logora u kojima je bilo od nekoliko desetina do nekoliko hiljada logoraša.
Aušvicom je upravljala paramilitarna grana nacističke partije SS. Do ljeta 1943. logorom je komandovao Rudolf Hes, a kasnije Artur Libehenšel i Rihard Baer. Hes je poslije rata tokom suđenja dao detaljan opis rada logora, a opisao ga je i u svojoj autobiografiji. Obješen je 16. aprila 1947. na ulazu u krematorijum Aušvica jedan.
Osoblje logora dijelom su činili sami logoraši, od kojih su neki imali ulogu kapoa /većinom robijaši/ i radnika u krematorijumima. Kapoi su održavali red u barakama, pripremali su novopridošle logoraše za egzekuciju /skidanje odjeće i oduzimanje ličnih predmeta/, uklanjali zlatnih zuba iz vilica leševa i prenosili tijela u krematorijume. Nijemci bi povremeno likvidirale cijele jedinice kapoa.
Avionski snimak logora Aušvic dva - Birkenau na vrhuncu njegove aktivnosti juna 1944. pokazuje da je proces likvidacija dostigao takve razmjere da krematorijumi nisu bili dovoljni, već su pravili otvorene lomače.
Zarobljenici su dovoženi u Aušvic-Birkenau kompozicijama vozova. Kada bi prispjeli u logor, dijelili su ih u dvije grupe - one koje bi odmah pogubili i one koje bi registrovali kao logoraše.
Prvu grupu činilo je oko 75 odsto ljudi i oni bi ubrzo bili sprovedeni u gasne komore. U njoj su bila sva djeca, majke sa djecom, starci i svi oni koji nisu djelovali snažni. Pripadnici SS trupa su govorili žrtvama da ih vode na tuširanje i proces uklanjanja vaši.
Gasne komore su bile prerušene u prostorije za tuširanje. Kada bi ih napunili, zatvarali bi vrata i u prostoriju ubacivali tablete cijanida kroz rupe u tavanici ili prozorčiće sa strane. Kapacitet za ubijanje i kremiranje iznosio je 20.000 žrtava dnevno. U logoru Birkenau cijanid je nastajao od tableta ciklona B. Njih su proizvodile kompanije iz Hamburga i Desaua čija je mjesečna proizvodnja bila 2,75 tona.
Preostali logoraši su radili kao ropski radnici u fabrikama IG boje i Krup. Od 1940. do 1945. registrovano je 405.000 ropskih radnika. Njih 340.000 nestalo je u strijeljanjima, prebijanjima, od izgladnjelosti i raznih bolesti.
Posebne radne jedinice logoraša su kliještima čupale zlatne zube žrtvama gasnih komora. Zlato je topljeno i transportovano u Njemačku. Lični predmeti logoraša su odnošeni u skladište, odakle su ih po želji pljačkali pripadnici SS.
Do 1943. u logoru su se pojavile organizacije logoraša. Uz njihovu pomoć pobjeglo je par zarobljenika koji su nosili vijesti o istrebljenju stotina hiljada mađarskih Јevreja u periodu maj-jun 1944.
Početkom oktobra 1944. na ustanak se podiglo 250 članova jedinice zadužene za uklanjanje leševa. Napali su vojnike SS improvizovanim oružjem: kamenjem, sjekirama, alatom i granatama kućne izrade.
Mlade Јevrejke koje su radile u fabrici municije prokrijumčarile su eksploziv u logor kojim je djelimično uništen krematorijum četiri. Tada se pobunjenicima pridružila ekipa logoraša iz krematorijuma dva, koji su takođe savladali svoje stražare. Poslije eksplozije, presijekli su električnu žicu i pobjegli u šumu. Većina grupe je kasnije uhvaćena i likvidirana.
Tokom postojanja logora u Aušvicu bjekstvo je pokušalo oko 700 logoraša, od kojih je 300 to i uspjelo. Uobičajena kazna za one koje bi uhvatili u bjekstvu bila je smrt izgladnjivanjem. Porodice onih koji su utekli su ponekad hapšene i dovođene u Aušvic da bi odvratili ostale logoraše od pokušaja bjekstva. Ako bi neko uspio da pobegne, SS bi nasumice birao 10 logoraša iz njegovog bloka i ostavljao ih da umru bez hrane.
Spomenik za žrtve Aušvica se nalazi u Aušvic-Birkenau dva. Tekst je ispisan na svim jezicima žrtava.
Aušvic-Birkenau je bio logor smrti u kome je pogubljeno najviše ljudi, iako je sa radom počeo najkasnije. Godine 1941. u masovnim egzekucijama u okupiranim područjima nacisti i njihovi saradnici su pobili 1,1 milion Јevreja.
Godine 1942. oko 2,7 miliona Јevreja je stradalo u logorima Operacije Rajnhart, koji su stvoreni za istrebljenje tri miliona poljskih Јevreja. U Aušvicu je te godine ubijeno oko 200.000 Јevreja. Pola miliona Јevreja ubijeno je 1943. /od toga polovina u Aušvicu/.
Od tada, sa radom je nastavio samo logor u Aušvicu, i to kao radni logor i logor za uništenje Јevreja iz ostatka Evrope.
Aušvic je u funkciji logora smrti radio punim kapacitetom od aprila do juna 1944, kada je bio centar za uništavanje mađarskih Јevreja. Broj usmrćenih je bio toliki da su neki leševi spaljivani na lomačama na otvorenom.
Novembra 1944. Hajnrih Himler je naredio uništenje krematorijuma u Aušvicu. Gasne komore u Birkenauu pripadnici SS divizije digli su u vazduh januara 1945. u pokušaju da sakriju njemačke ratne zločine pred sovjetskim trupama koje su se približavale.
SS komanda je 20. januara naredila da se pobiju svi preostali logoraši, ali ova naredba nije izvršena u haosu njemačkog povlačenja. Nacističko osoblje je 17. januara 1945. počelo evakuaciju, a blizu 60.000 logoraša natjerani su na marš smrti prema logoru Loslau.
Oko 20.000 logoraša iz Aušvica uspjelo je da stigne do logora Bergen-Belzen u Njemačkoj, gdje su ih oslobodili Britanci aprila 1945. Najslabijih 7.500 ostavljeno je u logoru.
Njih je oslobodila 322. streljačka divizija Crvene armije 27. januara 1945. Tada je 231 svojetski vojnik položio život da definitivno okonča monstruozno nacističko "rješenje jevrejskog pitanja".
Generalna skupština Ujedinjenih nacija je 2005. godine donijela zvaničnu rezoluciju o obilježavanju ovoga dana, koja apeluje na sve članice ove organizacije da poštuju sjećanje na žrtve holokausta.