Bitka na Kajmakčalanu

Kajmakčalan je najviši vrh planine Nidže, na samoj granici Grčke i Makedonije. Da je Kajmakčalan bio značajna pozicija govore i nazivi: Bugari su ga zvali "Borisov grad" jer su mislili da je neosvojiv, a Srbi "Kapija slobode" jer su tu prvi put zakoračili u svoju zemlju. Ovaj, inače, teško pristupačni vrh, zbog strateškog značaja, bio je poprište izuzetno surovih borbi septembra 1916., u sklopu nastojanja da se probije linija fronta obrazovanog u zaleđu Soluna. Kajmakčalan, koji je u to vrijeme bio granična kota Srbije prema Grčkoj, ušao je u istorijsku, pa i mitsku svijest Srba, kao jedna od ključnih velikih bitaka, tokom borbi za povratak u porobljenu otadžbinu. Pošto je srpska Vrhovna komanda, suočena s masivnim nadiranjem Nemačkih, Austro-Mađarskih i Bugarskih invazionih trupa, u poznu jesen 1915. odustala od ideje da se na Kosovu pruži odlučan otpor nadirućem neprijatelju, naređeno je odstupanje put Јadrana. U gotovo nemogućim okolnostima, preko planinskih vrleti, povlačio se tada čitav državni aparat Srbije, vojska i brojni civili. Pod borbom, u uslovima surove zime, u bespućima, od borbi, gladi, potpune iscrpljenosti, bolesti, hladnocće, stradale su desetine hiljada srpskih vojnika i civila. Pošto saveznici nisu organizovali prihvat Srba južno od Skadra, kod San Đovani di Medua (danas Šenđin) i Lješa, odstupanje je nastavljeno na jug, put Drača, uglavnom pod ledenom kišom, preko gliba i mulja, razlivenih baruština, rijeka, u koloni po jedan. Iz Drača, francuski brodovi evakuisali su ih, najčešće pod okriljem noći u strahu od podmorničkih napada, tokom druge polovine januara 1916. godine, na Krf. Prepolovljena srpska vojska oporavljena je potom, da bi se konačno, aprila 1916. našla u zaleđu Soluna. Obrazovan je novi, balkanski-Solunski front. Osvajanje Kajmakčalana je bitka na Solunskom frontu u Prvom svjetskom ratu. Učesnici bitke su Kraljevina Srbija i Kraljevina Bugarska. Bitka je ostala zapamćena u istoriji po velikom broju žrtava koje je pretrpjela srpska vojska i po nadmorskoj visini na kojoj je vođena. Početkom jeseni 1916. godine počela je dugoočekivana ofanziva Antante napredovanjem srpskih i francuskih snaga sjeverno od Bitolja preko Moglenskih planina, dok su se britanske snage uputile ka Vardarskoj dolini. Bugari su se ušančili u teška utvrđenja. Bitka je vođena između 12. i 30.septembra1916. godine, kada je prva srpska armija, uz velike gubitke, uspjela da zauzme vrh Sveti Ilija na visini od 2.524 metara, odgurujući Bugare prema Mariovu, gdje je potom postavljena nova linija odbrane. Između 26. i 30. septembra vrh je više puta bio zauziman dok ga srpska vojska nije zauzela 30. septembra. Srbi su imali velike gubitke od oko 5.000 ljudi uglavnom od bugarske artiljerije. Bugari su se toliko zanijeli borbom da nisu razmotrili da uspostave dodatne odbrambene položaje iza utvrđenih grebena. Nakon pobjede Srba, bugarski generalštab nije uspio da na vrijeme da naređenje za povlačenje. Nakon primanja tog naređenja nisu imali zaklone pri povlačenju, tako da su dodatno izgubili oružje, opremu i ljudstvo. Sa strateškog aspekta bitka nije imala veći značaj za saveznike zbog zime koja je ubrzo došla i onemogućila svako veće pomjeranje trupa. Ovom pobjedom srpska vojska je uspjela da zaustavi bugarsku ofanzivu vođenu protiv položaja francuskog generala Morisa Saraja. Ujedno ovo je bila i prva pobjeda srpske vojske nakon napuštanja Srbije godine dana ranije. Zauzimanjem Kajmakčalana olakšano je srpskoj 1. armiji i francuskim snagama da produže operacije u kojima će kasnije biti oslobođen Bitolj. U novembru je osvojen pojas oko Bitolja, uključujući, i sam Bitolj 19. novembra, tako da je povraćen i oslobođen prvi komad otadžbine. Srpske snage su ukupno imale oko 5.000 odnosno 4.643 poginulih, ranjenih i nestalih vojnika, od kojih je Drinska divizija imala je 3.320 odnosno 3.804 izbačenih iz stroja ili tri četvrtine ukupnog broja vojnika. Među poginulima bio je i komandant dobrovoljačkog odreda Vojvoda Vuk. Pad Kajmakčalana ubijedio je Nijemce da je središnji dio Solunskog fronta u krizi. Srpska vojska je tako, u septembru 1916, poslije 18 dana teške i neizvjesne borbe na Kajmakčalanu, uspjela da otvori “Kapiju slobode” i pobjedonosno krene put svoje domovine. Na volovskim kolima, po lošim putevima i nepovoljnim vremenskim uslovima, vojnici nisu ponijeli samo ponos i slobodu, već i uspomenu na veliku pobjedu koja im je omogućila povratak u domovinu. Od kamenja sa Kajmakčalana napravljen je jedan od najneobičnijih spomenika-osmatračnica koji se nalazi u Pionirskom parku u Beogradu. Inače, pobjeda na Kajmakčalanu, imala je poseban značaj i zbog činjenice da je to bila prva pobjeda Srba, poslije povlačenja iz otadžbine. Poslije Prvog svjetskog rata, na Kajmakčalanu je podignuta kapela-kosturnica, odnosno spomen crkva. Na njoj je stajao natpis, posveta, kralja Aleksandra Karađorđevića: “Mojim div-junacima neustrašivim i vjernim, koji grudima svojim otvoriše vrata slobodi i ostaše ovdje kao vječni stražari na pragu otadžbine.” U skladu s testamentarnom željom, u urnu u kapeli položeno je srce Arčibalda Rajsa, sahranjenog na Topčiderskom groblju u Beogradu.