Četiri originala "Seobe Srba" Paje Јovanovića

Naručilac prvog “posla“, 1895. godine, bio je patrijarh Georgije Branković, koji je od Јovanovića tražio da, za potrebe predstavljanja Srbije na Milenijumskoj izložbi u Budimpešti, naslika djelo koje će pokazati da su Srbi došli na tlo Austrougarske monarhije, ne u zbjegu, već kao organizovana vojna cjelina, i to na poziv samog cara. Tako počinje više nego neobična sudbina i sasvim neizvjestan put ove ideje, predstavljene na četiri platna, na četiri načina, piše Politika.

Јovanović, kao predstavnik akademskog realizma i s idejom da narod predstavi kao metaforu nacionalne politike, slika upravo – narod, ali još nedovršeno platno “trpi“ kritiku. Patrijarh traži od umjetnika da preslika “višak“ likova iz naroda, da Srbe predstavi kao vojnu cjelinu, a ne kao narod u zbjegu koji ne zna kuda je krenuo.

Tako je ženu s djetetom u naručju zamijenio ratnik na konju, stado ovaca zamijenjeno je vojnicima – pješacima, a episkopu Isaiji Đakoviću, koji stoji pored patrijarha Čarnojevića Trećeg, u ruke je stavljen svitak sa zlatnim carskim pečatom Leopolda Prvog, kojim se srpskom narodu u carevini garantuju privilegije. Prepravljajući svoju ideju “Seobe“ Јovanović ne uspijeva na vrijeme da završi rad za veliku izložbu. Platno se najprije seli u Zagreb (nepoznato je kako i na koliko dugo), a potom biva vraćeno “kući“ – na zid trpezarije karlovačke Patrijaršije. Ovo monumentalno platno danas krasi salu u kojoj zasjeda Sinod Srpske pravoslavne crkve.

Јoš radeći na prvom originalu, Јovanović izvodi i skicu za platno manjih dimenzija, istog kompozicionog sklopa – zadržava glavne likove prvog plana, ali im daje autoritativniji izraz i vraća “svoje“ likove. Slika je već na glasu, te preduzimljivi zagrebački trgovac umjetničkim delima Petar Nikolić otkupljuje pravo da narednih pola vijeka umnožava sliku, u tada popularnoj tehnici oleografije. On to i čini, štancuje je, u ko zna koliko primjeraka, za prodaju. Tako, po svoj prilici, ova slika postaje dio enterijera mnogih gospodskih kuća.

“Drugi original“, preko Beograda, sedamdesetih godina prošlog vijeka prelazi na banatsku stranu. To što slika nije produžila put Novog Sada i Galerije Matice srpske, zasluga je ondašnje pančevačke opštinske vlasti, koja je bila spremna da se zaduži kreditom i otkupi je, pa ovo vrijedno djelo tako ostaje u gradu na Tamišu, priča nam istoričar umjetnosti Dimitrije Јovanov, kustos Narodnog muzeja u Pančevu.

Treća “ruka“, platno koje bi moglo da nosi radni naslov “kompilacija“ ili “Seoba Srba bez cenzure“, opet nastaje po narudžbini. Ovog puta, polovinom Drugog svjetskog rata, beogradska ljekarka Darinka Smodlaka poželjela je da postane dio platna. Nije poznato koliko ju je to koštalo, ali lik žene s djetetom opet biva zamijenjen, ovog puta likom gospođe Darinke. Gde je i kako je završila ova verzija “Seobe“, nepoznato je.

Po završetku rata, 1945. godine, nastaje i “četvrti original“. Bogati vršački trgovac Milenko Savić,uvjeren da je već čuveno djelo zauvek uništeno u vihoru rata, naručuje Јovanoviću potpuno novu sliku po staroj zamisli. Dozvoljava umjetniku da ovjekovječi svoju ideju prije prve “cenzure“ i, u spletu prijateljsko-rodbinskih okolnosti, poklanja je beogradskoj porodici Mandukić, koja je nosi preko okeana – u Njujork. No, pošto su seobe sudbina “Seobe“, slika se 2009. godine, nakratko, vratila u svoj rodni Beograd, da ukrasi izložbu posvećenu svom “ocu“, velikom slikaru akademizma Paji Јovanoviću.