Sto godina od oslobođenja Foče nakon viševjekovnog ropstva
Okupacija ovih prostora trajala je od 1481. godine, kada je Hercegovina pala pod tursku vlast, koju je 1878. godine zamijenila vladavina Austrougarske.
Kustos-istoričar u Muzeju Stare Hercegovine u Foči Danko Mihajlović podsjeća da je 1918. godine, nakon proboja Solunskog fronta, oslobođenja Srbije i sloma Austrougarske, u BiH došlo do formiranja Narodnog vijeća koje je imenovalo Narodnu vladu, na čiji poziv je Druga srpska armija vojvode Stepe Stepanovića ušla u BiH.
"Sa tim činom prekinuto je viševjekovno ropstvo naših naroda pod tuđom upravom. To se dogodilo početkom novembra, a mjesec kasnije, tačnije 5. decembra 1918. odbor Narodnog vijeća za srez Foču proglasio je direktno prisajedinjenje sa Srbijom. Od 54 sreza u BiH, 42 su proglasila direktno prisajedinjenje sa Srbijom, koja je za južnoslovenske narode bila simbol slobode i slobodarskog duha, ali je pri formiranju nove države prevagnuo opštejugoslovenski u odnosu na opštesrpski koncept ujedinjenja", navodi Mihajlović.
On ističe da je veoma značajan i novi socijalni momenat, jer je novonastala država izvršila agrarnu reformu, odnosno ukinula feudalne odnose u poljoprivredi, što je olakšalo život stanovništvu, koje je dominantno živjelo na selo.
"Naši seljaci su prvi put bili slobodni i oslobođeni od kmetskih odnosa. Ustvari, to je prava sloboda koja je nastupila. Potrebno je istaći i da je dug period ropstva, što pod Osmanskim carstvom, što pod Asutrougarskom monarhijom, ostavio trajno loše posljedice, jer je naš prostor među posljednjim u Evropi izašao iz feudalnih odnosa, a okupatori su u svom interesu kvarili međuljudske, međunacionalne i međureligijske odnose među stanovništvom, da bi lakše vladali", ističe Mihajlović.
Cijenu slobode narod u Srbiji platio je ogromnom žrtvom, a veliko stradanje je doživjelo i srpsko stanovništvo fočanskog sreza, pogranične oblasti prema Crnoj Gori i Srbiji.
"U prvim mjesecima rata povješano je i streljano 126 lica srpske nacionalnosti, a veliki broj stanovnika je odveden u logore u Doboj i Arad, prve koncentracione logore na tlu Evrope. U dobojskom logoru umrlo je 206, a u Aradu 109 stanovnika srpske nacionalnosti sa područja opštine Foča. Takođe, u posljednje dvije godine rata od gladi je umrlo 2.200 stanovnika, a austrougraske vlasti nisu učinile ništa da tu glad spriječe, već su i dalje nastavili teror da bi se u pograničnom pojasu smanjio broj srpskog stanovništva, čemu je došao kraj slomom Austrougarske", priča Mihajlović.
Fočanski Srbi dali su doprinos oslobođenju, pristupajući kao dobrovoljci u vojske Srbije i Crne Gore, među kojima je bio Lazar Plemić, Mihajlovićev čukundeda.
"Izbijanjem prvih ratnih sukoba 1914. godine, veliki broj stanovnika fočanskog sreza pristupio u Hercegovački dobrovoljački odred koji je formirala vojka Kraljevine Crne Gore. Značajan broj je mobilisan u Austrougarsku vojsku i odveden na frontove u Galiciji i Soči, gdje su prelazili na rusku stranu i prijavljivali se u Srpsku dobrovoljačku diviziju, a kasnije Јugoslovenski dobrovoljački korpus koji je prebačen na Solunski front i direktno su učestvovali u oslobođenju Kraljevine Srbije, a kasnije i naših područja", kaže Mihajlović.
U fočanskom Muzeju čuvaju se podaci o 210 Fočaka, pripadnika Јugoslovenskog dobrovoljačkog korpusa, a podaci se trenutno sređuju i taj broj biće mnogo veći kada se uvrste i borci Hercegovačkog dobrovoljačkog odreda crnogorske vojske.