Kaluža: BiH na velikoj šahovskoj tabli
Kolumnu prenosimo u cijelosti:
On tvrdi da je Evroazija geopolitička osovina svijeta te da kontrola nad njom donosi globalnu dominaciju. Ključna premisa knjige jeste da se moć SAD mora održavati kroz pažljivo vođenje geopolitike i sprečavanje pojave bilo kakvog konkurenta koji bi mogao ugroziti američke interese.
Bžežinski ističe da je Balkan dio šireg prostora koji naziva "Balkanski evroazijski luk" (Eurasian Balkans), koji obuhvata ne samo jugoistočnu Evropu već i Kavkaz, Centralnu Aziju i dijelove Bliskog istoka. On taj region vidi kao izrazito nestabilan, pun etničkih i vjerskih sukoba, ali istovremeno i geopolitički ključan zbog bogatih prirodnih resursa i strateškog položaja. Upozorava da će globalne sile, posebno SAD, Rusija i Kina, a ja bih se usudio reći čak i Evropa, nastojati da utiču na događaje u ovom području kako bi očuvale ili proširile svoju moć. U tom kontekstu, Bosna i Hercegovina se može posmatrati kao specifičan slučaj međunarodne kontrole koja je uspostavljena pod izgovorom stabilizacije, ali koja u stvarnosti služi za održavanje spoljnog uticaja nad ovom strateški važnom regijom.
Geopolitički pion
Bosna i Hercegovina se može sagledati kroz tezu Bžežinskog o "prinudnoj stabilnosti" - stanju u kojem međunarodni faktori upravljaju kriznim područjem kako bi spriječili eskalaciju sukoba, ali ne dozvoljavaju potpunu suverenost. Prisustvo međunarodnih institucija, poput Kancelarije visokog predstavnika (OHR) kao i vojnih snaga EU, ukazuje na činjenicu da je BiH još pod spoljnom upravom, što odgovara njegovom viđenju da su određene regije previše strateški značajne da bi im se dozvolila potpuna autonomija.
OHR, kao institucija sa značajnim ovlašćenjima, predstavlja produženu ruku zapadnih sila koje osiguravaju da BiH ostane pod određenim nivoom međunarodne kontrole. Ova kontrola, opravdana potrebom za stabilnošću, istovremeno ograničava političku suverenost zemlje i održava je u statusu "geopolitičkog protektorata". Bžežinski ističe da ovakvi aranžmani omogućavaju velesilama da osiguraju stabilnost bez direktne okupacije, ali i da zadrže odlučujući uticaj na politička dešavanja.
Gubitak fokusa
Od početka sukoba u Ukrajini 2022. godine međunarodna politička pažnja se preusmjerila sa Balkana na istok Evrope. Prioritet zapadnih sila postalo je obezbjeđivanje vojne podrške Kijevu uz tzv. suzbijanje ruskog uticaja, dok su regije poput zapadnog Balkana, uključujući BiH, ostale u sjeni ovih dešavanja. Geopolitički protekcionizam koji je ranije bio dominantan u BiH počeo je slabiti, jer su resursi i pažnja preusmjereni na sukob mnogo većih razmjera.
Međutim, iako se međunarodna pažnja smanjila, kontrolni mehanizmi nad Bosnom i Hercegovinom nisu nestali. Umjesto direktne diplomatske ili ekonomske intervencije, zapadne sile su nastavile da održavaju politički uticaj posredstvom nelegitimnog visokog predstavnika, koji je nametnut mimo međunarodnih pravila i bez saglasnosti Savjeta bezbjednosti UN. Time se pokazuje da, iako se geopolitički protekcionizam povlači u nekim aspektima, prisila i politička manipulacija i dalje ostaju ključni alati međunarodne zajednice u upravljanju Bosnom i Hercegovinom.
Poređenje sa Sudanom
Јedan od najjasnijih primjera kako dugotrajna međunarodna kontrola može dovesti do dezintegracije države jeste Sudan. Sudan je decenijama bio pod uticajem velikih sila, sa stalnim spoljnim pritiscima i pokušajima upravljanja njegovim unutrašnjim procesima. Međunarodne sile su intervenisale politički i ekonomski, nametale sankcije i uspostavljale modele upravljanja koji su, umjesto stabilizacije, dodatno produbljivali unutrašnje podjele.
Ovaj proces kulminirao je 2011. godine, kada je pod međunarodnim pritiscima Sudan podijeljen, a Јužni Sudan postao nezavisna država. Međutim, umjesto stabilnosti, uz ponovno uplitanje međunarodne zajednice, podjela je dovela do novog niza sukoba, političkog haosa i ekonomske propasti. Sudan je ostao u stanju unutrašnjih borbi, dok je Јužni Sudan brzo utonuo u građanski rat. Ovo je, pored Iraka, Libije, Avganistana, Sirije, primjer jednog od scenarija koji pokazuje kako međunarodna kontrola, kada se vodi bez jasne strategije izlaska i kada se koristi kao sredstvo političke dominacije, može dovesti do raspada države.
Dezintegracija
Iskustvo dugotrajnog međunarodnog upravljanja pokazuje da ono ne vodi jačanju države, već upravo suprotno, njenoj postepenoj dezintegraciji. Bosna i Hercegovina, koja se već skoro tri decenije nalazi pod spoljnim protektoratom, sve je bliža tom ishodu. Od prvobitne zamisli tvorca Dejtonskog mirovnog sporazuma da se kontrolisano funkcionalna i stabilna država može ostvariti i kroz ovlašćenja visokog predstavnika, dogodilo se suprotno, on je produbio političke podjele i spriječio prirodni razvoj tehnokratskih institucija.
Najjasniji pokazatelj tog procesa jeste jačanje Republike Srpske kao zasebnog političkog, ekonomskog i institucionalnog entiteta unutar BiH. Dugogodišnja centralizovano orijentisana nastojanja međunarodne zajednice, koja su za cilj imala uspostavljanje "jedinstvene" Bosne i Hercegovine, dovela su do suprotnog efekta - Republike Srpske, koja sve više djeluje kao samostalna politička jedinica sa jasnim unutrašnjim suverenitetom i izgrađenom međunarodnom političkom podrškom. Institucionalno osnaživanje uz nedavno odbacivanje odluka nelegitimnog visokog predstavnika kao i sudskih presuda koje su produkovane i insistirane od pojedinih diplomata, pokazali su da Republika Srpska ne vidi svoju budućnost u sistemu međunarodne dominacije koji se ogleda u nametnutim rješenjima i političkim pritiscima.
Primjer Sudana i drugih zemalja pokazuje da dugotrajno međunarodno tutorstvo ne može održati vještački oblikovane političke tvorevine. Kada spoljne sile prestanu održavati sistem koji nema unutrašnju koheziju, dolazi do prirodnog razdvajanja političkih entiteta koji suštinski već funkcionišu nezavisno. U tom smislu, put Republike Srpske ka sve većoj autonomiji postaje neizbježan ishod dugogodišnje politike međunarodne zajednice, koja nije uspjela realizovati svoju viziju funkcionalne Bosne i Hercegovine.
U novonastalim okolnostima BiH predstavlja klasičan primjer geopolitičkog eksperimenta koji nije dao željene rezultate. Međunarodna zajednica se trudi da održava privid stabilnosti, ali realnost pokazuje da se država de fakto nalazi u stanju permanentne političke paralize. Vremenom, prirodni zakoni političke evolucije odrediće Republiku Srpsku, koja ima jasno izgrađene državotvorne institucije i ekonomsku održivost da sve više preuzima odgovornost za svoju budućnost. Ukoliko ne dođe do redefinisanja unutrašnjih odnosa bez učešća stranog faktora, izgledno je da će unaprijed uslovljeni procesi dovesti do njene potpune političke, ekonomske i institucionalne samostalnosti.