ЈEVREЈSKA ZAЈEDNICA U BANjALUCI OSTAVILA DUBOK I ZNAČAЈAN TRAG U KULTURNOM, EKONOMSKOM I PRIVREDNOM RAZVOЈU

  "Blagonaklonost turskih sultana prema Јevrejima postojala je mnogo prije stupanja turskih trupa na evropsko tlo, zbog njihovog obrazovanja i poznavanja zanata i trgovine ali i zbog mnogo većeg povjerenja  koje su Turci pokazivali prema njima u odnosu na hrišćanske podanike. Istovremeno, Porta nakon osvajanja Balkana, osvaja i cijelo Podunavlje, što ima pozitivan učinak na širenju međunarodne trgovine.
Podaci iz Dubrovačkog arhiva upućuju na to da su Јevreji već tada bili rasprostranjeni u Bosni kao predstavnici velikih dubrovačkih trgovačkih kuća. Pojedinačno bilo je u Banjoj Luci od 80-tih godina XVI vijeka stalno naseljenih Јevreja trgovaca, vjerovatno i ljekara. Ipak, Јevreji nisu toliko karakteristični za banjalučku čaršiju koliko za sarajevsku.
  Upravo zbog velikog broja gradina i utvrda oko prilaza gradu na Vrbasu,  Banja Luka se izdvaja kao jedno od najjačih uporišta turske vojske, od velikog strateškog značaja za Portu, sa napomenom da je već 1573. godine, u doba vladavine Ferhad-paše Sokolovića, centar Bosanskog pašaluka iz Travnika premješten u grad na Vrbasu. Upravo te godine počinje nagli razvoj banjolučke čaršije, praćen razvojem zanatstva i trgovine, porastom broja stanovnika i urbanom izgradnjom. Prema utvrđenim podacima, razvoj grada počinje u Gornjem šeheru, najstarijem turskom naselju, gdje se nalaze ljekovita topla sumporna vrela.
  Prvi sloj ondašnjeg turskog društva su sačinjavali asker, vojni stalež, koji su činili feudalci, veziri, age i begovi, kao predstavnici raznih nivoa turske vlasti, te kompletna vojna i vjerska oligarhija. Sve ostalo je otpadalo na raju koja je svojim radom u potpunosti morala izdržavati askere. U svemu tome i Јevreji su, zbog svojih specifičnih usluga turskoj državi, uvijek bili povlašćeni društveni međusloj sa određenim privilegijama u odnosu na potlačenu raju, koja je bila u veoma nezavidnom položaju. Međutim, kako je Bosna bila periferni dio, koji je Porta se zbog učestalih napada Ugara i Mlečana sve teže mogla braniti, te početne privilegije Јevreja su se postepeno izgubile i Јevreji su bili prinuđeni plaćati svoj danak.
  Masovniji dolazak sefardskih Јevreja u Banju Luku početkom XIX vijeka iz pravca Sarajeva, Skoplja i Bitolja vezan je za period u Bosni nakon donošenja fermana sultana Abdul Medžida 1840. godine, kojim su priznata građanska prava i Јevrejima i hrišćanima, uz mogućnost podizanja vjerskih objekata, sinagoga i crkava. S obzirom na izneseno, proizlazi da su osnivači nešto brojnije Јevrejske opštine sefardskog obreda u Banjoj Luci bili četvorica Јevreja: Baruh, Isak Papo, Mento Levi i Salamon Poljokan, trgovac.
  Do vremena austrougarske okupacije 1878. godine u Banjoj Luci je, uz domaće stanovništvo, živjela isključivo etnička grupa Јevreja sefarda, porijeklom iz Španije i Portugala. Njihova glavna zanimanja, zahvaljujući obučenosti i poznavanju jezika, prije svega su zanatstvo i trgovina. Zanatima su se posvećivali relativno siromašniji, dok su oni sa nešto više novca mahom vršili posredničke i trgovačke poslove. Dijapazon njihove zastupljenosti u zanatima je bio dosta širok, ali je broj Јevreja naročito primjetan u domenu krojača, obućara, kožara, krznara, stolara, limara, farbara, građevinskih preduzetnika, instalatera vode, elektrike i grijanja, gravera, optičara i slično. Bili su to zanati manjeg opsega, orijentalan, obavljan na najprostiji način, ručnim alatom, a novi izumi i mašine još nisu bili poznati. Ipak, bili su to manufakturni proizvodi koji su svojom kvalitetom bili daleko ispred fabričkih proizvoda sa sjevera i zapada Evrope, jer su zanatlije uopšte u Bosni i Hercegovini pokazivali mnogo više razumijevanja i ukusa pri njihovoj izradi.
  Austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine 1878. g. predstavljala je istorijsku prekretnicu, koja je dovela do velikih promjena u privrednom, ekonomskom, političkom i kulturnom životu Bosne i Hercegovine. Stvaran je kapitalistički poredak. Dolazi do brzog prodora inostranog kapitala. Veliki doprinos u daljnjem razvoju grada na Vrbasu u svim sferama javnog života, iako u početku malbrojni, svojim obrazovanjem, upornim radom i zalaganjem dali su članovi Јevrejske opštine grada Banja Luka.
  Do vremena austrougarske okupacije u Banjoj Luci su mahom bili zastupljeni Јevreji sefardi, porijeklom iz Španije i Portugala, koji su govorili  tradicionalnim jevrejsko-španskim ladino jezikom.
  Za dolazak austrougarske vlasti vezan je i masovniji dolazak etničke skupine Јevreja aškenaza u Banju Luku. Njihove prethodnice u prvi mah dolaze sa austrougarskim trupama, kao glavni snabdjevači austrijske vojske oružjem, municijom i hranom, što su radile i u toku Prvog svjetskog rata. Njihovo doseljavanje iz različitih krajeva Habzburške monarhije je trajalo decenijama poslije 1878. Najveći dio njih dolazio je u Banju Luku iz Hrvatske, Slavonije, Mađarske, Slovačke, Češke, Galicije, Bukovine, Moravske i drugih krajeva Evrope. Ključni motivi koji su doveli do njihove migracije bili su prije svega ekonomske prirode.
  Aškenazi, iako su dolazili iz različitih zemalja i bili različitih prošlosti i zanimanja, a ujedinjavala ih je samo vjera odnosno zajednički obred, ipak su se brže i bolje od sefarda sporazumijevali sa domaćim stanovništvom i to prije svega zahvaljujući poznavanju nekog od slovenskih jezika. Tokom vremena, doseljeni aškenazi su brojčano predstavljali gotovo trećinu jevrejske populacije u Bosni i Hercegovini. Prema popisu iz 1895. godine, od ukupno 8.213 Јevreja u Bosni i Hercegovini na sefarde je otpadalo 70%, a na aškenaze 30%. Taj odnos se ni docnije nije mijenjao.
  Takozvani austrugarski Јevreji osim svog maternjeg jezika jidiša govorili su i raznim drugim jezicima kao maternjim poput njemačkog, mađarskog, češkog. Osnovni jezik koji je sve doseljene aškenaze vezivao i međusobno spajao je njemački, te su se zato u okupiranoj zemlji kod popisa u većini slučajeva nacionalno izjašnjavali kao Nijemci ili Mađari. Aškenazi su i vanjskim izgledom, svojom često plavom i riđom kosom, odudarali od crnomanjastih sefarda. U većini slučajeva su bili i školovaniji elemenat, što je, uz poznavanje jezika okupatora, davalo ogromnu prednost ne samo u odnosu na ostalo stanovništvo, nego posebno u odnosu na domaće Јevreje sefarde. To su razlozi koji su odmah u početku okupacije doveli do određene podvojenosti i različitog stepena diferenciranja između dvije grupe Јevreja.
  Nedugo poslije dolaska u Banjaluku aškenazi su osnovali svoju opštinu 1883, da bi već naredne godine Zemaljska vlada odobrila njen statut. Na osnivačkoj skupštini su se svojom ulogom istakli apotekar Bramer, rabin Hercler i poznate aškenaske porodice: Kastl, Fišer, Brikner, Hercog, Gotlib, Šnicler i Grinvald, koje su se po svojoj profesionalnoj orijentaciji uklapale u postojeće okvire njihovih zanimanja. Dijapazon njihovih zanimanja bio je dosta širok, sa prevagom visokoobrazovanih i visokopozicioniranih vladinih činovnika, finansijskih i bankarskih stručnjaka, advokata, mašinskih inžinjera, srednjoškolskih profesora, ljekara, zubara, apotekara i akušera, veterinara, itd. Aškenazi su mnogo doprinijeli privrednom i društvenom razvoju Banje Luke tog vremena. Dopunjavali su specifična, insuficijentna i visokospecijalizovana zanimanja koja su Banjaluci nedostajala. Primjera radi, Moric Gotlib, urar i draguljar, otvorio je 20. maja 1911. prvi moderni elektrobioskop u Banjoj Luci i time značajno obogatio kulturni život grada.
 Broj Јevreja u Banjaluci znatno se smanjio nakon Drugog svjetskog rata, poslije 1945. godine, jer su Јevreji zajedno sa svojim sugrađanima Srbima i Romima iz Banjaluke, strašno stradali u vremenu od 41. do 45. godine."

Božidarka Kuvalja Bašić